Một cuộc dịch chuyển mang tính kiến tạo đang diễn ra trên toàn cầu. Lần đầu tiên trong lịch sử, dòng vốn đầu tư vào năng lượng sạch đã vượt xa con số dành cho nhiên liệu hóa thạch, đạt mức 2,2 nghìn tỷ USD so với 1,1 nghìn tỷ USD. Giữa làn sóng đầu tư mạnh mẽ vào các công nghệ đột phá như điện mặt trời hay xe điện, có một "người hùng thầm lặng" khác đang đóng vai trò then chốt: hiệu quả năng lượng. Đây chính là "động lực kép" đang định hình lại cuộc đua giảm phát thải và kiến tạo tương lai kinh tế của các quốc gia.
Trong cuộc đua toàn cầu này, Việt Nam đang ở đâu và cần làm gì để biến thách thức về năng lượng và khí hậu thành cơ hội bứt phá, hiện thực hóa cam kết Net Zero đầy tham vọng vào năm 2050?
"Nhiên liệu Đầu tiên" - Sức mạnh Bị lãng quên của Hiệu quả Năng lượng
Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) từ lâu đã gọi hiệu quả năng lượng là "nhiên liệu đầu tiên" (the first fuel). Đây là cách nhanh nhất, rẻ nhất và sạch nhất để đáp ứng nhu-cầu năng lượng ngày càng tăng của chúng ta. Thay vì xây thêm nhà máy điện, chúng ta có thể đáp ứng nhu cầu đó bằng cách sử dụng năng lượng một cách thông minh và tiết kiệm hơn.
Sức mạnh của nó không chỉ là lý thuyết. Theo phân tích, các biện pháp cải thiện hiệu quả năng lượng kể từ năm 2010 đã giúp thế giới tránh được một lượng phát thải CO₂ tương đương gần 20% tổng lượng phát thải toàn cầu vào năm 2023. Nhìn về tương lai, việc đẩy mạnh các giải pháp này có thể mang lại 1/3 tổng lượng cắt giảm phát thải cần thiết vào năm 2030, biến nó thành công cụ quan trọng nhất để đạt được mục tiêu Net Zero vào năm 2050.
Hơn cả lợi ích về môi trường, hiệu quả năng lượng còn là một đòn bẩy kinh tế mạnh mẽ. Các nghiên cứu chỉ ra rằng, mỗi đô la đầu tư vào hiệu quả năng lượng có thể mang lại từ 1,5 đến 2,5 đô la giá trị kinh tế thông qua việc tiết kiệm chi phí năng lượng, cải thiện sức khỏe cộng đồng và tạo ra việc làm. Tại Hoa Kỳ, lĩnh vực này đã hỗ trợ hơn 3 triệu việc làm trong năm 2024.
Làn sóng Đầu tư Sạch Đang Định hình lại Nền Kinh tế Toàn cầu
Song song với hiệu quả năng lượng, dòng vốn đầu tư vào công nghệ sạch đang thực sự bùng nổ, tạo ra một cuộc tái cấu trúc sâu sắc cho nền kinh tế toàn cầu. Tổng đầu tư vào năng lượng toàn cầu năm 2025 ước tính đạt 3,3 nghìn tỷ USD, trong đó có đến 2/3 (tương đương 2,2 nghìn tỷ USD) được rót vào năng lượng sạch.
Dẫn đầu xu hướng này là điện mặt trời, với tổng vốn đầu tư lên đến 450 tỷ USD, trở thành lĩnh vực chi tiêu năng lượng lớn nhất. Cùng với đó, đầu tư vào lưu trữ pin đã tăng lên khoảng 66 tỷ USD, và đầu tư vào điện hạt nhân cũng tăng 50% trong 5 năm qua, đạt hơn 70 tỷ USD. Những con số này cho thấy một sự chuyển dịch không thể đảo ngược từ mô hình kinh tế dựa trên carbon sang một nền kinh tế xanh, bền vững.
Góc nhìn từ Việt Nam: Từ Tiềm năng đến Hành động Chiến lược
Trong bối cảnh toàn cầu đó, Việt Nam đứng trước cả cơ hội và thách thức lớn.
Về hiệu quả năng lượng, đây là một bài toán cấp bách. Cường độ năng lượng của Việt Nam vẫn còn cao so với nhiều nước trong khu vực, đặc biệt trong các ngành công nghiệp tiêu tốn nhiều năng lượng như xi măng, sắt thép. Nhận thức được điều này, Chính phủ đã ban hành Chương trình quốc gia về sử dụng năng lượng tiết kiệm và hiệu quả giai đoạn 3 (VNEEP3). Tuy nhiên, để biến các mục tiêu trên giấy thành hiện thực, cần có những chính sách đột phá hơn để khuyến khích đầu tư vào công nghệ tiết kiệm năng lượng, đặc biệt là cho khối doanh nghiệp vừa và nhỏ. Việc đáp ứng mục tiêu của COP28 đòi hỏi thế giới phải tăng gần gấp ba lần đầu tư vào hiệu quả và điện hóa trong 5 năm tới, và Việt Nam không thể đứng ngoài xu hướng này.
Về đầu tư sạch, Việt Nam đã có những bài học thành công đáng ghi nhận. Cuộc bùng nổ điện mặt trời trong giai đoạn 2019-2021 là một minh chứng cho thấy một chính sách đúng đắn có thể khơi thông dòng vốn đầu tư tư nhân một cách nhanh chóng và hiệu quả. Tuy nhiên, sự phát triển nóng này cũng bộc lộ những thách thức về hạ tầng lưới điện. Báo cáo toàn cầu nhấn mạnh rằng đầu tư vào lưới điện cần tăng gần gấp đôi để hỗ trợ cho năng lượng tái tạo, và đây chính là vấn đề mà Việt Nam đang phải đối mặt. Để tiếp tục thu hút các dòng vốn đầu tư lớn và dài hạn vào cả điện mặt trời và điện gió (đặc biệt là điện gió ngoài khơi), Việt Nam cần một hành lang pháp lý ổn định, minh bạch và có tính dự báo cao, được thể hiện qua các quy hoạch và cơ chế giá điện sắp tới.
Con đường Phía trước cho Việt Nam
Cam kết đạt Net Zero vào năm 2050 là một mục tiêu đầy tham vọng nhưng hoàn toàn khả thi nếu Việt Nam biết cách tận dụng "động lực kép" từ hiệu quả năng lượng và đầu tư sạch. Đây không chỉ là một nghĩa vụ về môi trường, mà còn là một chiến lược kinh tế mang tính sống còn.
Việc đẩy mạnh hiệu quả năng lượng sẽ giúp giảm áp lực lên hệ thống điện, tăng cường khả năng cạnh tranh cho doanh nghiệp và đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia. Song song đó, việc kiến tạo một môi trường đầu tư hấp dẫn cho năng lượng sạch sẽ giúp Việt Nam đi đầu trong chuỗi cung ứng xanh toàn cầu, thu hút công nghệ cao và tạo ra những động lực tăng trưởng mới. Hành động quyết liệt trên cả hai mặt trận này chính là con đường vững chắc nhất để Việt Nam vừa phát triển kinh tế, vừa bảo vệ môi trường, khẳng định vị thế của một quốc gia có trách nhiệm và tầm nhìn trong cộng đồng quốc tế.
